काठमाडौँ — काठमाडौं उपत्यकाको मुख्य जात्रामध्येमा पर्ने इन्द्रजात्रा मंगलबारबाट सुरु भएको छ । हनुमानढोका दरबार छेउको कालभैरव मन्दिर छेउमा यः सिं ठड्याएपछि यो जात्रा सुरु हुन्छ । नेवारी समुदायमा यो पर्वलाई येंया इन्द्रजात्रा भनेर पनि चिनिन्छ ।

भाद्र द्वादशी तिथिमा ३३ फिट अग्लो काठको यः सिं डठ्याएपछि इन्द्रजात्रा सुरु भएको मानिन्छ । संस्कृतिविद् यज्ञमानपति वज्राचार्यका अनुसार पर्व सुरु भयो भन्ने संकेतको रूपमा यः सिंठड्याउने चलन छ ।

भाद्र शुक्ल द्वितीय तिथिमा साइत निकालेर काठ लिन गएपछि इन्द्रजात्रा प्रारम्भ हुन्छ । हनुमानढको दरबारभित्रको नासलचोकमा मानन्धर समुदायले विधिवत् पूजा गरेर यः सिंका लागि काठ लिन जाने चलन छ । टाउकोमा सेतो फेटा बाँधेर जम्मा भएका मानन्धर समुदायलाई पण्डितले टीका लगाएर बिदा गर्ने चलन छ ।

गुरुजी पल्टनका सेना कालो पोसाक लगाएर तैनाथ सेना अघि लाग्छन् । गुरुजी पल्टनकै पण्डितले टीका लगाएर बिदा गर्ने चलन छ । हनुमानाढोका दरबारको पश्चिमतिर पञ्चमुखी हनुमानको मूर्ति भएको ढोकाबाट एक–एक गरेर निस्करे काठ काट्न निस्केपछि काठ नल्याएसम्म भित्र मानन्धर समुदायभित्र छिर्न नहुने परम्परा छ । इन्द्रजात्रामा विभिन्न जातजाति मिलेर व्यवस्थापन गर्छन् । त्यसमध्ये यः सिं व्यवस्थापन गर्ने काम मानन्धर समुदायको हो ।

लिंगो होइन, यः सिंइन्द्रजात्राको यः सिंलाई लिंगो भन्ने गरेकोमा नेवार समुदायले आपत्ति जनाउँदै आएका छन् । संस्कृतिविद् यज्ञमानका अनुसार यःसिंलाई लिंगो भन्नु विकृति हो । ‘य: भनेको राम्रो हो । सबैले मन पराएको हो,’ वज्राचार्य भन्छन्, ‘सिं भनेको काठ हो । सबैले मन पराएको काठ भएकाले यसलाई नेपाल भाषामा यःसिं भनियो ।’

इन्द्रजात्रामा मात्र नभई उपत्यकाका मुख्य जात्रामा यः सिं ठड्याउने चलन छ । पाहाचार्य, बिस्केटलगायत जात्रामा यः सिं ठड्याउने चलन छ । ‘अग्लो ठाउँमा यः सिं ठड्याएपछि अब जात्रा सुरु भएछ भनेर सबैले सर्वसाधारणले बुझ्छन्,’ वज्राचार्य भन्छन्, ‘यःसिं ढालेपछि जात्रा सकिएछ भनेर बुझ्न । जात्राको सुरु र अन्त्य थाहा होस् भनेर यःसिं ठड्याउने परम्परा सुरु भयो ।’

काठ लिन नालाको जंगलमा जाने चलन छ । द्वितीय तिथिको राति साइत जुराएर काट्ने चलन छ । शिवरात्रि तिथिमै राम्रो काठ छान्ने विधि पूरा गरिन्छ । ‘पहिला यहाँबाट (हनुमानढोका) बाट हिँडेरै जाने चलन थियो । त्यही भएर काट्ने साइत बेलुकाको निकालिने गरिएको हो,’ मानन्धर समाजका अध्यक्ष गजेन्द्रमान मानन्धरले भने, ‘अचले गाडीबाट गइन्छ । बिहानको साइत गरियो, अब बेलुका पुग्ने गरी गाडीमै गइन्छ । आज बेलुका विधि पुर्‍याइन्छ । बोको बलि दिइन्छ । रूख आजैचाहिँ ढालिँदैन किनभने खाल्डोतिर पर्ने डर हुन्छ । विधिपूर्वक चोट लगाएर बिहान काटिन्छ ।’

तृतीय तिथिको बिहानबाटै यः सिं हिँडाइन्छ । यसलाई तानेरै ल्याउने चलन छ । ‘पहिला मानन्धरले मात्रै तान्ने चलन थियो,’ उनी भन्छन्, ‘अहिले अरूले पनि तान्छन् । उताका गाउँलेले पनि सहयोग गर्छन् ।’

दुई दिन हिँडाएर भोटाहिटीमा राख्ने चलन छ । भोटाहिटीबाट उठाउने काम धालासीका मानन्धरले गर्छन् । काय अष्टमी तिथिमा भोटाहिटीबाट हनुमानढोका दरबार लैजान गरिन्छ । कायअष्टमीमा हनुमानढोका ल्याइएको यःसिंलाई एकादशी तिथिमा डोरीले बाँध्ने काम हुन्छ । डोरी बाँध्ने काम चस्वाँद्धँ मानन्धरको सनाः गू खलःले गर्छ । द्वादशीको दिनमा सबै मानन्धर मिलेर यः सिं उठाउने काम हुन्छ । अनि इन्द्रजात्राको रौनक सुरु हुन्छ,’ मानन्धर भन्छन्, ‘इन्द्रजात्रको सुरु गर्ने काम पनि मानन्धरले गर्छन् । अन्त पनि यःसिं ढालेर मानन्धरले नै गर्छन् ।’

कमजोर गुणस्तरका सामान

पूजा गर्न लाग्ने सामान भने संस्थानले उपलब्ध गराउँछ । सबै पूजाका लागि झन्डै १४ लाख रुपैयाँ खर्च गर्ने गरेको गुठी संस्थान काठमाडौं शाखाका प्रमुख प्रसाद जोशीले बताए । पूजाका सामान पनि कमजोर गुणस्तरका उपलब्ध गराउने कर्णेलचोकस्थित भगवती मन्दिरका पुजारी वैकुण्ठमान राज नवट गुनासो गर्छन् । नवटका अनुसार पूजा गर्न ४५ धार्नी ४ पाउ मासु चाहिन्छ ।

‘मासु पनि कमजोर गुणस्तरको किन्न मिल्ने भए मासु नै दिन्थ्यो । कमजोर किन्न नमिल्ने भएकाले पैसा दिन्छ । बजार भाउभन्दा निकै कम दिन्छ,’ उनी भन्छन्, ‘मासु किन्न १ सय २० रुपैयाँ दिन्छ, जब कि मासुको बजार भाउ ७ सय रुपैयाँ छ ।’

अरू पूजाका सामानचाहिँ बिग्रिएको, कुहिएको दिने गरेको उनले गुनासो गरे । संस्थानले पूजाको सामान ठेकेदारमार्फत् उपलब्ध गराउँदै आएको छ । पूजाका ८ दिनसम्म चल्छ । त्यसका लागि पहिलो दिनका लागि १ मुरी १९ पाथी स्याबजी चाहिन्छ । दोस्रो दिन १ मुरी चौध पाथी, तेस्रो दिन १ मुरी १२ पाथी, चौथो दिन १ मुरी ११ पाथी स्याबजी चाहिन्छ ।

‘यो किन्न मानाकै २० रुपैयाँ पर्छ, पुजारी नवट भन्छन्, ‘तर दिँदा पनि बजार भाउभन्दा घाटा पर्ने गरी दिन्छ ।’ २ पाथी गेडा मास, २ पाथी केराउ, ४ पाथी गहुँ, ३२ धार्नी रोटी, २ पाथी रक्सि, थुप्रै जाँड, कालो भटमास ८ पाथी चाहिन्छ । ‘यो सबै कुहिएको दिन्छ,’ नवट भन्छन्, ‘भक्तजन कुहिएको दियो भने रिसाउँछन् । गुठीले यस्तै दिन्छ, हामीले के गर्नु ? साह्रै समस्या बनाइदियो संस्थानले ।’

१८ लिटर भुटेको तेल चाहिन्छ । भुटेको तेल भनेर सोयाविन तेल दिने गरेको उनी गुनासो गर्छन् । शुद्ध घ्यू चाहिन्छ । तर शुद्ध घ्यू भनेर सोयाविन दिन्छ । ‘धर्मको नाममा भ्रष्टाचार भयो,’ उनी भन्छन्, ‘धार्मिक, सांस्कृति र परम्परा जोगाउन भनेर गठन भएको गुठी संस्थानले हाम्रो धार्मिक भावनामा निरन्तर प्रहार गर्दै आएको छ ।’

गुठी संस्थानका प्रमुख प्रशासक नारायण चौधरी राम्रो गुणस्तरको सामान दिनकै लागि बोलपत्र आह्वान गर्ने गरेको बताउँछन् । ‘ठेकेदारले नराम्रो सामान दियो भने उहाँहरू सजग हुनुपर्‍यो,’ चौधरी भन्छन्, ‘हामीले नराम्रो सामान देऊ भनेको होइन । ठेकेदार नराम्रो दिए ।’

पुजारीको तलबसमेत नगण्य दिने गरेको छ । यहाँका सबै मठमन्दिरमा दिनहुँ नित्य पूजा गर्नुपर्छ । यो पूजा गरेबापत गुठीले वर्षभरिमा जम्मा १५ हजार रुपैयाँ मात्रै बढाउँछ । ‘दिनहुँ मन्दिर रुँग्नु पर्छ,’ उनी भन्छन्, ‘वर्षमा १५ हजारले के गर्नु ? कसलाई भन्नु ? कहाँ जानु गुनासो गर्न ? कति गुनासो गर्नु ?’ धार्मिक, परोपकारी र सांस्कृतिक कार्य सञ्चालन गर्न स्थापना भएको हो गुठी संस्थान ।पर्वपूजा, जात्रा मात्रै होइन गुठी जग्गाको रेखदेखको जिम्मेवारी पनि पाएको छ संस्थानले । इन्द्रजात्रा, सेतो मच्छेन्द्रनाथको जात्रा, साँखु, दक्षिणकाली, कीर्तिपुरको जात्रालगायत अदृश्य सम्पदाको पूजा खर्च गुठीले व्यहोर्दै आएको छ । यही संस्थानको स्थापना भएपछि जात्रा पर्व मनाउन अभिशापको दिन सुरु भएको शाक्य बताउँछन् । पहिला जात्रा पर्व मनाउन दुःख थिएन ।

इन्द्रजात्रा व्यवस्थापन समितिमा ३६ वटा खल गुठी संलग्न छन् । हरेक गुठीले आफ्नो क्षेत्रका मठमन्दिरमा जात्रा चलाउँछन् ।

खोलियो उपाकु मार्ग

धरहरा निर्माण गर्ने क्रममा बन्द गरिएको उपाकु मार्ग इन्द्रजात्राका लागि खुला गरिएको छ । स्थानीयवासीको चर्को विरोधपछि राष्ट्रिय पुनर्निर्माण प्राधिकरणले धरहरावरिपरि लगाएको जस्ताको बारमध्येबाट बीचका केही जस्ता निकालेर बाटो खुला गरिदिएको हो । यः सिं उठाउने दिन घरमा कोही मृत्यु भएको परिवारले बत्ती बालेर यो मार्ग घुम्ने चलन छ ।

यो रुट तीन घण्टाको छ । काठमाडौंको प्राचीन बस्तीको छेउमा पर्छ उपाकु मार्ग । उत्तर–पूर्वमा जमल हुँदै टुँडिखेल, दक्षिणमा टुकुको सीमा, पश्चिममा विष्णुमती उत्तरमा क्षेत्रपार्टी हुँदै घुम्ने गरिन्छ । यो मार्गमा ३ सय ६५ वटा बत्ती बालिने सम्पदा संरक्षण अभियन्ता उमेश स्थापित बताउँछन् ।

स्थापितका अनुसार यो मार्गमा नेवार समुदायभित्रका सिमान्तकृत जातिको बसोबास छ । आफ्नो घरपायकबाट बत्ती बाल्दै आउने भएकाले बस्तीमा रमाइलो हुन्छ । यो मार्गका सबै देवालयमा समेदु राख्ने चलन छ । समेदु भोजमा चाहिने सबै परिकार राखेर सजाइएको हुन्छ । यो मार्गमा अलग जातिले अलग ठाउँमा समेदु व्यवस्थापन गर्ने चलन छ ।

जमलमा खड्गी समुदाय, लगनमा पोडे समुदायले समेदु व्यवस्थापन गर्छ । ‘यो दिन सिमान्तकृत वर्गले विशेष उत्सवका रूपमा लिन्छन्,’ स्थापित भन्छन् । उपाकु मार्ग वर्षमा एक दिन मात्र हिँड्ने भएकाले पहिला, हिलैहिलो हुन्थ्यो । अहिले पनि यो मार्ग व्यवस्थित छ ।